Tabletka dzień po jest w Polsce tematem wielu kontrowersji i nierzadko przyczyną sporów. Należy odłożyć ideologiczne spory i spojrzeć na nią od strony czysto medycznej. Jakie są rodzaje tabletek dzień po? Jak działają? Czy wpływają na płodność?
Czym jest tabletka dzień po i jak działa?
Tabletki dzień po, inaczej pigułki dzień po, niekiedy zwane są również tabletką awaryjną lub antykoncepcją awaryjną. Inna, bardziej fachowa nazwa tych preparatów to antykoncepcja postkoitalna (czyli po stosunku). Substancjami czynnymi w tych preparatach są octan uliprystalu lub lewonorgestrel.
Jak działa tabletka dzień po? Zasadniczą cechą wspólną obu substancji jest opóźnianie lub w ogóle hamowanie owulacji. Najprawdopodobniej również dokonują one zmian w śluzie narządów rodnych w ten sposób, że pomimo obecności plemników najczęściej nie dochodzi do zapłodnienia (najczęściej, ponieważ pewna szansa na zapłodnienie istnieje, o czym będzie w dalszej części artykułu). Sam mechanizm działania potwierdza, że nie są to leki wczesnoporonne.
Jakie są rodzaje tabletek i czym się różnią
Są aktualnie dwa rodzaje tabletki dzień po. Jedna zawiera octan uliprystalu w dawce 30 miligramów (nazwa leku to Ellaone), a druga zawiera lewonorgestrel w dawce 1500 mikrogramów (lek o nazwie4 Escapelle). Oba preparaty posiadają tylko po jednej tabletce, ponieważ więcej nie jest potrzebne, aby przeciwdziałać zajściu w ciążę. Oba środki należy przyjąć jak najszybciej po odbyciu niezabezpieczonego stosunku.
Środki te nie mają wpływu na obecną ciążę, ani nie wpływają teratogennie na płód (nie uszkadzają go). Jednak mimo to są niezalecane w czasie ciąży, dlatego przeważnie powinno się wykonać test ciążowy, zanim zastosuje się te preparaty. Zasadniczą różnicą tych leków jest czas ich działania. Tabletki z lewonorgestrelem są skuteczne do 3 dni po niezabezpieczonym stosunku, a te zawierające octan uliprystalu do 5 dni. Jednak im szybciej zażyjemy lek, tym większa szansa na uniknięcie niepożądanej ciąży.
Czy tabletka dzień po jest wczesnoporonna?
Absolutnie nie. By doszło do poronienia, pacjentka musiałaby być wcześniej w ciąży. W przypadku skutecznego zastosowania antykoncepcji awaryjnej do ciąży nie powinno w ogóle dojść. Dlatego też nie można mówić w tym kontekście o działaniu poronnym tych specyfików. Do wywołania celowego poronienia używa się w Polsce innych substancji chemicznych. Tabletki z octanem uliprystalu lub z lewonorgestrelem mają za zadanie nie dopuścić do zapłodnienia.
Tabletek dzień po nie można jednak używać w czasie ciąży, choć nie wykazano dotychczas negatywnego wpływu na płód, to z uwagi na brak badań klinicznych w tym zakresie oraz niewystarczającą ilość danych, stosowanie antykoncepcji awaryjnej w trakcie ciąży jest przeciwwskazane.
Tabletka 72 godziny po – czy jest legalna w Polsce?
Czy tabletka dzień po jest legalna w naszym kraju? Jak najbardziej tak, co więcej, ona nigdy nie była zabroniona. Na przestrzeni lat, w zależności od tego, które siły polityczne były u władzy zmieniała się jedynie kategoria dostępności. W czasach, gdy władzę sprawował bardziej liberalny rząd, tabletka dzień po była dostępna bez recepty. W czasach rządów bardziej konserwatywnych, ten sam preparat stał się dostępny tylko na receptę lekarską.
Od ilu lat można stosować tabletkę dzień po? Według oficjalnego dokumentu jakim jest Charakterystyka Produktu Leczniczego, tabletki zawierające lewonorgestrel są przeznaczone dla kobiet od 16 roku życia, a tabletki zawierające octan uliprystalu dla kobiet po 18 roku życia (choć były badania kliniczne przeprowadzone na niewielkiej grupie kobiet poniżej 18 roku życia). Docelowo jednak Ministerstwo Zdrowia chce, by tabletki te były dostępne dla pacjentek od 15 roku życia.
Tabletka dzień po – do kiedy można wziąć, kiedy zażyć?
Kiedy zażyć tabletkę dzień po, by skuteczność była jak największa? Najprostsza odpowiedź to jak najszybciej po niezabezpieczonym stosunku. Tabletka dzień po nie zadziała jednak po owulacji lub po upływie 72 lub 120 godzin od niezabezpieczonego stosusnku.
Z uwagi na mechanizm działania tego typu tabletek, ich skuteczność maleje w czasie i dlatego zawsze należy je przyjąć jak najszybciej. Po ilu dniach tabletkę dzień po można zażyć? Te zawierające lewonorgestrel działają do 72 godzin od niezabezpieczonego stosunku. W przypadku tabletek z octanem uliprystalu ten okres jest dłuższy i wynosi 120 godzin.
Jaka jest skuteczność tabletki awaryjnej?
Skuteczność tabletki dzień po jest uzależniona od wielu czynników. Im szybciej się ją poda tym efektywność będzie większa. W przypadku tabletek z lewonorgestrelem najwyższa skuteczność jest w przed owulacją (natychmiastowe przyjęcie tabletki po stosunku daje 90 proc. szans na uniknięcie ciąży, a 72 godziny później tylko 16 proc.). W dniu owulacji ta skuteczność jest już znacznie niższa i wynosi odpowiednio 49 proc. i 8 proc. Po owulacji lewonorgestrel nie ma już wpływu na ewentualną możliwość zapłodnienia. Z kolei skuteczność tabletki dzień po zawierającej octan uliprystalu można określić na około 78 proc. Dane te dotyczą okresu bezpośrednio przed owulacją.
Jak dostać receptę na tabletkę dzień po – kto może wypisać?
Kto może przepisać pigułkę dzień po? Praktycznie każdy lekarz. Może być to również lekarz bez specjalizacji lub lekarz pierwszego kontaktu. Recepta może również zostać wystawiona podczas teleporady po uprzednim zebraniu wywiadu z pacjentką. Pytania dotyczyć mogą czasu jaki upłynął od niezabezpieczonego stosunku, fazy cyklu oraz ewentualnych chorób towarzyszących. Lekarz ma prawo odmówić wystawienia recepty z uwagi na klauzulę sumienia, w tym przypadku powinien jednak wskazać innego lekarza, który udzieli pacjentce tego świadczenia.
Liberalny rząd z 2023 roku chciał wprowadzić ustawowe zmiany w tym zakresie, by recepta na tabletę dzień po nie była na receptę. Jednak konserwatywny Prezydent zawetował wspomnianą ustawę 29 marca 2024. Z tego powodu minister zdrowia zdecydował się wprowadzić do aptek program pilotażowy, który ruszył w maju 2024 roku. W zamyśle tego programu farmaceuta może po wywiadzie z pacjentką wystawić receptę farmaceutyczną na tabletkę dzień po w aptece. Jednak są pewne wątpliwości prawne dotyczące tego pilotażu.
Pojawiają się obawy farmaceutów między innymi o to, czy nie będą się narażali na pozwy ze strony rodziców niepełnoletnich pacjentek, którym udzielili porady i sprzedali tabletkę dzień po. Z tego powodu program pilotażowy nie cieszy się na ten moment (maj 2024) dużym zainteresowaniem. Na prawie 13 000 aptek w Polsce do pilotażu przystąpiło zaledwie kilkaset. Jednak jesteśmy dopiero na samym początku wprowadzania tego programu i z każdym dniem przyłączają się nowe apteki.
Czy trzeba mieć 18 lat, by otrzymać receptę na tabletkę dzień po?
Czy tabletka dzień po jest dla niepełnoletnich? Nie trzeba mieć 18 lat by otrzymać receptę na tabletkę dzień po, jednak w takim wypadku lekarz może chcieć porozmawiać z opiekunami pacjentki. W aptece również nie jest sprawdzany wiek pacjenta, który przyjdzie z receptą.
Niektórzy pacjenci zastanawiają się czy mężczyzna może dostać receptę na tabletkę dzień po? Techniczne jest to możliwe. Farmaceuta nie weryfikuje płci pacjenta przy wydawaniu leku. Jednak lekarz wystawiający receptę może mieć wątpliwości czy tabletka nie zostanie na przykład użyta wbrew woli kobiety lub bez jej świadomości. Dlatego choć technicznie jest to możliwe, to lekarz nie wystawi takiej recepty.
e-recepta na tabletkę dzień po – jak ją otrzymać?
Jak najbardziej można otrzymać receptę na tabletkę dzień po online, choć oczywiście lekarz może odmówić jej wystawienia podając konkretny powód, na przykład konieczność osobistego badania pacjentki. Gdyby jednak istniały jakiekolwiek problemy z otrzymaniem takowej recepty można skorzystać z poradnika fundacji FEDERA. Jest to fundacja na rzecz kobiet i planowania rodziny. Za pośrednictwem jej strony internetowej można odszukać lekarzy, którzy wystawiają e-recepty na tabletkę dzień po.
Tabletka dzień po bez recepty – czy to możliwe?
Prawdą jest, że w krajach Unii Europejskiej można nabyć bez problemów pigułkę dzień po bez recepty. W Polsce również tak było w czasach rządów bardziej liberalnej większości parlamentarnej. Obecnie nie jest to możliwe. Tabletkę dzień po można kupić bez recepty w Czechach lub w Niemczech, dlatego też Polacy mieszkający blisko granicy z tymi państwami mogą tam pojechać by nabyć ten preparat.
Obecnie (maj 2024) trwa program pilotażowy, zgodnie z którym będzie można kupić tabletkę dzień po na podstawie recepty farmaceutycznej. Jednak w pierwszych tygodniach, do programu przystąpiło zaledwie kilkaset aptek na ponad 12 000 możliwych. Dlatego pewnym rozwiązaniem może być zdobycie recepty na tabletkę dzień po przez internet poprzez teleporadę lub poradę stacjonarną udzieloną przez lekarza.
Tabletka dzień po – czy daje skutki uboczne
Ryzyko wystąpienia skutków ubocznych po tabletce dzień po jest jak najbardziej możliwe, aczkolwiek mniej prawdopodobne z uwagi na jednorazowe zażycie. Do najczęściej zgłaszanych reakcji niepożądanych obu substancji należą bóle i zawroty głowy, mdłości, bóle brzucha, plamienia i bolesne miesiączkowanie. W dużej większości wspomniane skutki uboczne tabletki dzień po miały nasilenie łagodne do umiarkowanego i ustępowały samoistnie. Cechą wspólną jest również możliwość przesunięcia w czasie kolejnej miesiączki o około tydzień, choć trzeba zaznaczyć, że nie zawsze się tak dzieje. Nie zaleca się stosowania antykoncepcji awaryjnej więcej niż dwa razy w czasie jednego cyklu miesiączkowego z uwagi na jego rozregulowanie.
Do rzadszych skutków tabletki dzień po należeć będą jeszcze między innymi wahania nastroju, bóle mięśni, wrażliwość piersi, niepokój, bezsenność, złe samopoczucie czy nawet gorączka. Pełny wykaz wszystkich możliwych skutków ubocznych można sprawdzić w Charakterystyce Produktu Leczniczego tabletek z lewonorgestrelem lub octanem uliprystalu
Tabletka dzień po a inne leki i alkohol – czy są interakcje?
Czy można zażywać tabletkę dzień po i alkohol jednocześnie? Niestety nie ma zbyt wielu badań dotyczących takiej interakcji. Na wszelki wypadek, aby uniknąć nasilenia działań niepożądanych warto zrezygnować na kilka dni z konsumpcji alkoholu.
W przypadku interakcji z lekami to lewonorgestrel może nasilić toksyczne działanie cyklosporyny (lek stosowany u osób po przeszczepieniu narządów). W przypadku octanu uliprystalu może on osłabić działanie złożonych, hormonalnych leków antykoncepcyjnych (szczególnie zawierających progestagen), a ponadto nie zaleca się łączenia go z lekami antykoncepcyjnymi zawierającymi lewonorgestrel.
Tabletka dzień po a okres i płodność
W przypadku tabletek z octanem uliprystalu szybki powrót prawidłowej płodności jest bardzo prawdopodobny i dlatego należy jak najszybciej po zażyciu tabletki dzień po rozpocząć lub kontynuować hormonalną terapię antykoncepcyjną. Podobnie może być też z tabletkami zawierającymi lewonorgestrel.
Wspólną cechą obu tabletek jest hamowanie lub opóźnianie owulacji, więc kolejny okres po zażyciu tej tabletki może być nieco inny- może pojawić się trochę wcześniej lub później, a także może być bardziej skąpy lub obfity.
Tabletka dzień po a karmienie piersią
Lewonorgestrel przenika w pewnej ilości do mleka matki, dlatego by uniknąć jakiegokolwiek narażenia dziecka na niekorzystne działanie tabletki po, warto najpierw nakarmić piersią dziecko i dopiero potem przyjąć tabletkę. Nie należy przerywać karmienia.
W przypadku tabletki zawierającej octan uliprystalu producent zaleca odrzucić karmienie piersią przez około tydzień od zażycia tabletki. Jest to również związane z możliwością przenikania tego leku do mleka matki. Jednak inne źródła (na przykład portal e-lactancia.org) podają, że karmienie piersią przy jednoczesnym zażyciu tabletki z octanem uliprystalu wiąże się z niewielkim ryzykiem dla dziecka. Amerykański Centers for Disease Control and Prevention (CDC) zaleca odstawienie karmienia na okres od 24 do 36 godzin. W tym czasie zaleca się odciągać i wylewać pokarm.
Ile kosztuje tabletka dzień po?
Jaka jest cena pigułki dzień po? Tego typu preparaty nie są refundowane, więc każda apteka ustala na nie własną marżę. Jest to uzależnione między innymi od indywidualnej umowy apteki z hurtownią. Cena tabletek z octanem uliprystalu może się wahać od około 70 do nawet 150 złotych. Tak duża rozbieżność może wynikać z faktu, czy dany lek pochodzi od oryginalnego producenta, czy jest sprowadzany w ramach importu z innego kraju. Z kolei cena pigułki dzień po zawierająca lewonorgestrel jest niższa i waha się od około 40 do 100 złotych.
Czytaj również:
Karmienie piersią a antykoncepcja
Ból owulacyjny - ile dni przed owulacją? Kiedy współżyć?
Bibliografia:
- Karowicz-Bilińska, E. Nowak-Markwitz, P. Oszukowski, T. Opala, M. Spaczyński, M. Wielgoś; R
- ekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego dotyczące wskazań i bezpieczeństwa stosowania antykoncepcji hormonalnej oraz wewnątrzmacicznej; Ginekol Pol; 2014; 85; 234-239
- Stelmaszyk, J. Domagała, M. Dworacka; Znaczenie składu hormonalnych środków antykoncepcyjnych dla ich skuteczności i tolerancji; Forum Medycyny Rodzinnej; 2017; tom 11; nr 3; 121-128
- Antykoncepcja awaryjna: Wytyczne postępowania klinicznego dla lekarzy położników i ginekologów; Ginekologia po Dyplomie; lipiec 2010; 65-71
- L. M. Medard; Antykoncepcja doraźna z użyciem lewonorgestrelu- skuteczność i mechanizm działania; Ginekol Pol.; 2010; 81; 532-536
- K. Tuszyński; Czym różni się tabletka wczesnoporonna od antykoncepcji po stosunku? Wyjaśniamy! Portal opieka.farm; https://opieka.farm/czym-rozni-sie-tabletka-wczesnoporonna-od-antykoncepcji-po-stosunku-qa/ [data dostępu 12.05.2024]
- Charakterystyka Produktu Leczniczego EllaOne; https://ec.europa.eu/health/documents/community-register/2009/2009051558451/anx_58451_pl.pdf; [data dostępu 12.05.2024]